Phòng vệ thương mại trong lĩnh vực công nghiệp tại Việt Nam: Từ “lá chắn” pháp lý đến năng lực ứng phó thực tiễn của ngành da giày – dệt may

Phòng vệ thương mại (PVTM) trong ngành công nghiệp tại Việt Nam, đặc biệt là dệt may và da giày, ngày càng trở nên quan trọng trong bối cảnh thương mại toàn cầu hậu đại dịch. Các biện pháp PVTM giúp bảo vệ sản xuất trong nước và đối phó với rủi ro từ các vụ kiện chống bán phá giá, tự vệ từ các thị trường lớn. Nghị định 86/2025/NĐ-CP cung cấp khung pháp lý mới, tăng cường chống lẩn tránh và bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp. Tuy nhiên, các doanh nghiệp cần nâng cao năng lực quản lý chuỗi cung ứng và tuân thủ quy tắc xuất xứ để giảm thiểu rủi ro và tối ưu hóa lợi thế thuế quan từ các hiệp định thương mại.

Bối cảnh: “Bình thường mới” của thương mại toàn cầu và áp lực lên các ngành thâm dụng lao động

Trong giai đoạn hậu đại dịch, cạnh tranh chuỗi cung ứng và các ưu tiên tự cường công nghiệp khiến biện pháp phòng vệ thương mại (PVTM) trở thành công cụ “bình thường mới” để quản lý nhập khẩu. Việt Nam không chỉ là nước áp dụng PVTM để bảo vệ ngành sản xuất trong nước, mà đồng thời chịu tác động mạnh mẽ từ các biện pháp PVTM của đối tác nhắm vào hàng xuất khẩu, đặc biệt ở nhóm ngành thâm dụng lao động như dệt may và da giày.

Về mặt quy mô, dệt may – da giày liên tục nằm trong nhóm 5 mặt hàng xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam; 7 tháng đầu 2025, dệt may đạt 22,5 tỷ USD (tăng ~11%), giày dép đạt 14 tỷ USD (tăng ~9%) so với cùng kỳ năm trước. Dự báo cả năm 2025, dệt may có thể đạt 47 tỷ USD và da giày khoảng 27 tỷ USD. Những con số này cho thấy sức bật, nhưng cũng đi kèm rủi ro bị điều tra PVTM nhiều hơn tại các thị trường lớn.

Đặc điểm cấu trúc của chuỗi giá trị hiện nay khiến rủi ro PVTM “khu trú” vào những khâu nhập khẩu đầu vào (xơ sợi, vải, hóa chất nhuộm…) và sản phẩm cuối cùng (sợi, vải, hàng may mặc, giày dép). Theo VITAS, trong hơn 3.800 nhà máy dệt may, chỉ khoảng 6% sản xuất sợi, 17% sản xuất vải và 4% cơ sở nhuộm; Việt Nam tiêu thụ ~400.000 tấn bông/năm nhưng nguồn nội địa đáp ứng chưa tới 1%. Sự phụ thuộc lớn vào nguyên phụ liệu nhập khẩu vừa làm mỏng giá trị gia tăng, vừa làm tăng nguy cơ bị “soi” về lẩn tránh, chuyển tải bất hợp pháp, xuất xứ và quy tắc PVTM.

Khung pháp lý mới: Nghị định 86/2025/NĐ-CP –“đời sau” của Nghị định 10/2018/NĐ-CP

Về pháp luật trong nước, Luật Quản lý ngoại thương 2017 (Chương IV) là nền tảng cho PVTM; đến ngày 11/4/2025, Chính phủ ban hành Nghị định 86/2025/NĐ-CP thay thế hoàn toàn Nghị định 10/2018/NĐ-CP, hiệu lực từ 01/7/2025. Điểm nhấn là: (i) phương pháp xác định thiệt hại; (ii) chống lẩn tránh; (iii) căn cứ, thủ tục, thời hạn điều tra; (iv) áp dụng và rà soát biện pháp; (v) xác định trợ cấp và áp dụng chống trợ cấp; (vi) phối hợp liên ngành; và (vii) xử lý biện pháp PVTM nước ngoài áp vào hàng xuất khẩu Việt Nam. Hệ thống văn bản chính thức cũng xác nhận Nghị định 10 đã hết hiệu lực từ khi Nghị định 86 có hiệu lực.

Ở góc độ thực thi, số liệu tổng hợp cho thấy đến cuối 2024, Bộ Công Thương đã khởi xướng khoảng 30 vụ việc và áp dụng 22 biện pháp, với 16 biện pháp PVTM còn hiệu lực – phản ánh PVTM ngày càng là trụ cột quản lý nhập khẩu công nghiệp.

Ý nghĩa với da giày – dệt may
Nghị định 86 đặt nặng cơ chế chống lẩn tránh và rà soát định kỳ. Với chuỗi cung ứng dệt may – da giày, nơi đầu vào/đầu ra có tính “nhập nhiều – xuất nhiều”, quy định mới giúp:

– Chủ động điều tra chống lẩn tránh đối với dòng hàng “nhạy cảm” (vải, sợi, vật liệu tổng hợp).

– Chuẩn hóa bằng chứng thiệt hại của ngành nội địa khi phải cạnh tranh với hàng nhập khẩu giá thấp.

– Hợp tác liên ngành để kịp thời hỗ trợ doanh nghiệp khi bị kiện ở nước ngoài (hướng dẫn trả lời bảng câu hỏi, rà soát dữ liệu chi phí/giá).

 

 

Mặt trận bên ngoài: Những vụ việc tiêu biểu nhắm vào dệt may – da giày Việt Nam

Trong 5 năm gần đây, các vụ việc PVTM tập trung nhiều vào vật liệu dệt (xơ, sợi, yarn), vải dệt kim, và có xu hướng mở rộng sang hàng may mặc ở một số khối thị trường.

– Hoa Kỳ: 2020–2021 khởi xướng và kết luận chống bán phá giá với “polyester textured yarn” (PTY) từ Indonesia, Malaysia, Thái Lan và Việt Nam; DOC kết luận cuối cùng tháng 10/2021 là “bán phá giá”. Đây là “án lệ” quan trọng đối với các sản phẩm sợi/filament có xuất xứ Việt Nam xuất sang Mỹ.

– Brazil: 03/2024 mở điều tra chống bán phá giá với “polyester staple fiber – PSF” từ Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam, Malaysia, Thái Lan. Dòng PSF là đầu vào then chốt của nhiều mã hàng dệt may, nên kết quả vụ việc ảnh hưởng chi phí chuỗi cung ứng.

– EAEU: 09/2025, Ủy ban Kinh tế Á – Âu áp biện pháp tự vệ ngưỡng với hai nhóm hàng dệt may Việt Nam (váy/quần áo phụ nữ, một số chủng loại may mặc), thời hạn 6 tháng, do nhập khẩu vượt ngưỡng FTA (VN–EAEU FTA). Đây không phải điều tra AD/CVD, nhưng là “hạn ngạch ngưỡng” làm thay đổi chiến lược giao hàng theo mùa.

– Thổ Nhĩ Kỳ: là thị trường “năng động” về biện pháp PVTM đối với hàng dệt, da, hóa chất – vừa tăng tần suất điều tra AD/safeguard, vừa siết kiểm tra nhập khẩu (TAREKS, yêu cầu thử nghiệm hóa chất/cơ lý với dệt may, da giày). Các động thái 2024–2025 đặt ra chi phí tuân thủ mới cho doanh nghiệp Việt Nam.

Da giày: Dù ít “dính đòn” trực tiếp hơn so với sợi/vải trong 2–3 năm qua, ngành vẫn đối mặt áp lực gián tiếp khi một số thị trường (như Brazil) gia tăng diễn ngôn về “cạnh tranh không công bằng” với giày nhập khẩu châu Á; điều này là chỉ dấu rủi ro các vụ việc trong tương lai nếu dòng nhập khẩu tăng mạnh.

EVFTA và “vùng đệm” thể chế: Thuận lợi có điều kiện

EVFTA xoá bỏ tới 99% dòng thuế theo lộ trình, mang lại lợi thế thuế quan cho dệt may – da giày vào EU, nhưng không miễn nhiễm PVTM: EU vẫn có quyền khởi xướng các biện pháp AD/CVD/tự vệ khi có căn cứ. Doanh nghiệp cần “đọc kỹ” các Phụ lục quy tắc xuất xứ (ví dụ công đoạn “từ vải trở đi”, “từ sợi trở đi”) và chuẩn bị hồ sơ chuỗi cung ứng nhằm tránh rủi ro về xuất xứ/giá trị gia tăng không đủ.

Những khoảng trống thực tiễn của Việt Nam khi áp dụng PVTM cho công nghiệp nền: ba “nút thắt” quen thuộc

(i) Năng lực chứng minh thiệt hại & mối quan hệ nhân quả
Không ít ngành công nghiệp nền (vật liệu nền cho dệt may – da giày như sợi tổng hợp, vải dệt kim) còn mỏng về dữ liệu kế toán – thống kê nội bộ để chứng minh ba điều kiện: bán phá giá/trợ cấp, thiệt hại đáng kể, quan hệ nhân quả. Nghị định 86 bổ sung chi tiết kỹ thuật xác định thiệt hại, nhưng “điểm nghẽn” vẫn nằm ở kỷ luật dữ liệu phía doanh nghiệp (chi phí, tồn kho, biên lợi nhuận, thị phần, công suất sử dụng…).

(ii) Liên kết cụm ngành & công nghiệp hỗ trợ
Chuỗi dệt may Việt Nam còn phân mảnh: tỷ lệ nội địa hóa ở khâu sợi – dệt – nhuộm còn thấp, dẫn đến phụ thuộc nhập khẩu; điều này vừa “kéo mỏng” lợi thế xuất xứ EVFTA, vừa làm tăng rủi ro bị xem là “chuyển tải” khi dòng hàng khu vực dịch chuyển vào Việt Nam

(iii) Ứng phó vụ việc ở nước ngoài
Doanh nghiệp xuất khẩu vừa và nhỏ thường ngại/thiếu nguồn lực tham gia vụ kiện (thuê luật sư, trả lời bảng câu hỏi, kiểm tra thực địa). Nhiều doanh nghiệp mặc định “bị gán” mức thuế suất toàn quốc cao do không hợp tác đầy đủ. Trong khi đó, thông lệ cho phép tự vệ bằng số liệu để đạt mức thuế riêng nếu phối hợp tốt.

Thực hành tốt (best practices) cho da giày – dệt may: “quy tắc 4T”

T1 – Tuân thủ (Compliance) theo thị trường đích

– Cập nhật sớm mọi thay đổi về kiểm soát hóa chất, an toàn sản phẩm (ví dụ Thổ Nhĩ Kỳ: TAREKS; EU: REACH; yêu cầu kiểm tra với da/dệt).

– Văn bản nội bộ hoá quy trình đánh dấu xuất xứ, theo dõi hồ sơ nhà cung cấp (Vendor File): chứng từ CO, tờ khai, hợp đồng mua bán nguyên liệu, BOM, định mức, route sản xuất, nhật ký QC/QA.

T2 – Thống kê (Data discipline)

– Thiết lập bộ dữ liệu PVTM: giá bán, chi phí đơn vị, biên lợi nhuận, công suất, tồn kho, thị phần; chuẩn bị sẵn Mapping HS–Sản phẩm–Khách hàng–Thị trường để có thể “rút” số liệu POI (period of investigation) khi bị yêu cầu.

– Kiểm tra “độ sạch” dòng tiền giữa các bên liên quan (liên kết) để tránh bị xem là trợ cấp/điều chỉnh giá bất thường (CVD/AD).

T3 – Tự vệ (Defend) bằng chuỗi cung ứng minh bạch

– Dệt may: chủ động đa dạng hoá nguồn sợi/vải, tăng nội địa hoá nhuộm/hoàn tất; đối với yarn/filament xuất Mỹ/EU, rà soát kinh nghiệm vụ PTY Hoa Kỳ 2021 để “stress test” rủi ro giá/cấu trúc chi phí.

– Da giày: đánh giá rủi ro Brazil/EU về “cạnh tranh không công bằng” và chuẩn bị bộ hồ sơ chi phí (nguyên liệu, nhân công, khấu hao, bán hàng) để có thể trả lời bảng câu hỏi nếu Brazil/EU mở điều tra đối với giày dép.

T4 – Tác nghiệp (Engage) với cơ quan nhà nước và hiệp hội

– Chủ động liên hệ Cục Phòng vệ thương mại để được hướng dẫn kỹ thuật khi có dấu hiệu bị kiện ở nước ngoài hoặc khi muốn đề nghị áp dụng biện pháp trong nước; theo dõi thường xuyên thông báo điều tra/ rà soát.

– Phối hợp VITAS/LEFASO và các hiệp hội nhập khẩu ở thị trường đích để đồng thuận thông điệp, giảm áp lực chính trị–truyền thông trong vụ việc.

 

Góc nhìn từ phía Chính phủ: khi nào nên dùng “lá chắn” PVTM?

Các vụ việc PVTM trong nước chủ yếu tập trung vào thép, hóa chất, vật liệu – là “xương sống” của công nghiệp. Tuy chưa nhiều vụ việc PVTM áp thẳng vào giày dép/hàng may mặc nhập khẩu, nhưng điểm nghẽn của dệt may – da giày nằm ở đầu vào. Do đó, ưu tiên chính sách có thể là:

1. Chủ động giám sát một số dòng xơ, sợi, vải có dấu hiệu tăng nhập đột biến, giá bán thấp bất thường; sẵn sàng biện pháp tạm thời nếu có đủ căn cứ.

2. Tập trung chống lẩn tránh khi có hiện tượng chuyển tải qua Việt Nam để “né” thuế áp vào nước/vùng lãnh thổ khác; tận dụng công cụ mới của Nghị định 86.

3. Kết nối dữ liệu giữa thống kê hải quan – thuế – đăng ký đầu tư – công thương để cảnh báo sớm bất thường theo mã HS/địa bàn/công suất.

4. Hỗ trợ pháp lý và nhà thầu tư vấn cho doanh nghiệp khi bị điều tra ở nước ngoài (bộ câu hỏi mẫu, khóa tập huấn, đường dây nóng, kho dữ liệu vụ việc điển hình). (Xem thêm các chương trình tập huấn do Cục tổ chức trong các năm gần đây).

Trường hợp điển hình & bài học

– Vụ PTY Hoa Kỳ 2021 (sợi DTY/PTY): Bài học là tỷ lệ hợp tác quyết định mức thuế. Doanh nghiệp có hồ sơ dữ liệu tốt, phản hồi đúng hạn có cơ hội nhận mức thuế riêng thấp hơn khung toàn quốc.

– PSF Brazil 2024: Cần tham vấn sớm với bên khiếu kiện, cân nhắc cam kết giá nếu luật sở tại cho phép, đồng thời phối hợp hiệp hội để đưa ra lập luận ngành (khác biệt phân khúc sản phẩm, chi phí logistics, tiêu chuẩn chất lượng…).

– Biện pháp ngưỡng EAEU 2025 đối với may mặc: Doanh nghiệp cần lập kế hoạch giao hàng theo quý để tránh vượt ngưỡng, đồng thời tính phương án đa dạng hóa thị trường trong thời gian hiệu lực 6 tháng.

– Thổ Nhĩ Kỳ “bó chặt” kiểm tra dệt–da: Chuẩn hóa hồ sơ hóa chất/tuân thủ (nội dung tương thích REACH/KKDIK) ngay từ khâu mua nguyên liệu để tránh ách tắc thông quan.

Liên hệ EVFTA và chuỗi cung ứng “từ sợi/vải trở đi”

EVFTA tạo lợi thế thuế quan đáng kể cho hàng dệt may – da giày Việt Nam, song điều kiện xuất xứ đòi hỏi công đoạn gia công nhất định. Chiến lược đầu tư thượng nguồn (sợi–dệt–nhuộm) trong nước là đòn bẩy kép: (i) tăng tỷ lệ đáp ứng quy tắc xuất xứ để hưởng ưu đãi; (ii) giảm rủi ro bị xem là “chuyển tải”/“lẩn tránh” khi thương mại khu vực biến động.

Kiến nghị hành động cho doanh nghiệp da giày – dệt may (6–12 tháng tới)

Thiết lập “PVTM kit” nội bộ:

– Sổ tay dữ liệu: mẫu Cost to Make/Cost to Sell, mapping mã HS – model – đơn hàng – khách; dashboard thị phần/tồn kho/công suất.

– Quy trình phản ứng nhanh: phân công nhóm pháp lý–kế toán–xuất nhập khẩu; checklist tài liệu; đầu mối liên hệ luật sư/hiệp hội/Cục PVTM.

– Bản đồ tuân thủ thị trường: Hoa Kỳ (AD/CVD), EU (PVTM + REACH), EAEU (ngưỡng), Thổ Nhĩ Kỳ (TAREKS/AD). (UL Solutions)

Kiểm toán chuỗi cung ứng & xuất xứ:

– Rà soát BOM và chứng từ xuất xứ “từ sợi/vải trở đi” theo EVFTA; thử nghiệm Carbon Border/ESG nếu xuất EU để tăng “điểm tín nhiệm” khi tranh tụng PVTM. (EU Trade)

Theo dõi sớm cảnh báo vụ việc:

– Đăng ký nhận tin từ Cục PVTM, TTWTO VCCI, các cơ quan điều tra ở nước nhập khẩu (DOC/USITC, EU Commission, EEC…). (en.trav.gov.vn)

– Khi thấy biên lợi nhuận bất thường ở một phân khúc, chủ động tự đánh giá khả năng bị kiện và chuẩn bị lập luận trước (khác biệt sản phẩm, chi phí logistics, mùa vụ).

Sẵn sàng “công cụ mềm”:

– Cam kết giá hoặc thỏa thuận undertakings (nếu pháp luật nước sở tại cho phép) như một lựa chọn chiến lược giảm thiệt hại kinh doanh trong ngắn hạn, thay vì theo kiện đến cùng (tùy hồ sơ).

– Tham vấn cộng đồng nhập khẩu (retailers/brands) để có “tiếng nói người mua” về nhu cầu thị trường, chất lượng, tiêu chuẩn xã hội–môi trường (giúp củng cố luận cứ không gây thiệt hại đáng kể).

Vai trò “đầu kéo” của Nhà nước và hiệp hội

– Cơ quan điều tra trong nước tiếp tục hoàn thiện cơ sở dữ liệu giá–khối lượng–ngành, cung cấp báo cáo cảnh báo sớm theo mã HS trọng điểm của dệt may – da giày; và tăng cường đào tạo doanh nghiệp về kỹ năng trả lời bảng câu hỏi, chuẩn bị kiểm tra tại chỗ.

– Hiệp hội ngành hàng (VITAS, LEFASO): thúc đẩy chuẩn hóa dữ liệu, khuyến khích nội địa hóa đầu vào, xây dựng bộ quy tắc ứng xử PVTM cho hội viên (deadline, checklist, pool tư vấn).

Kết luận: “Phòng vệ thương mại” không chỉ là thuế, mà là năng lực quản trị rủi ro chuỗi cung ứng

Đối với Việt Nam, đặc biệt trong các ngành thâm dụng lao động như dệt may – da giày, PVTM vừa là lá chắn bảo vệ thị trường nội địa, vừa là cuộc kiểm tra sức bền của chuỗi cung ứng hướng xuất khẩu. Nghị định 86/2025/NĐ-CP tạo khung pháp lý hiện đại, nhấn mạnh chống lẩn tránh và chuẩn hóa đánh giá thiệt hại – là điều kiện cần. Điều kiện đủ nằm ở kỷ luật dữ liệu và tuân thủ thị trường của từng doanh nghiệp.

Bài toán 2025–2026 không chỉ là “né kiện”, mà là thiết kế chuỗi cung ứng minh bạch – đa nguồn – nội địa hóa cao để: (i) tận dụng EVFTA; (ii) giảm rủi ro bị áp dụng PVTM ở nước ngoài; và (iii) đủ bằng chứng để tự vệ khi cần. Khi doanh nghiệp và cơ quan nhà nước cùng vận hành một hệ sinh thái PVTM chủ động – có cảnh báo sớm, có dữ liệu tốt, có phương án pháp lý–thương mại linh hoạt – ngành dệt may – da giày Việt Nam không chỉ vượt qua làn sóng bảo hộ mới, mà còn nâng hạng trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Tài liệu tham khảo chọn lọc:

• Luật Quản lý ngoại thương 2017; Nghị định 86/2025/NĐ-CP (hiệu lực 01/7/2025), thay thế Nghị định 10/2018/NĐ-CP. (VBPL)
• Số liệu tổng quan thực thi PVTM của Việt Nam (TTWTO VCCI, 12/2024). (WTO Center)
• Thực trạng chuỗi giá trị dệt may Việt Nam (Cục PVTM – cổng thông tin chongbanphagia.vn). (chongbanphagia.vn)
• EVFTA – quy mô và cơ chế (Access2Markets; TTWTO VCCI). (EU Trade)
• Vụ PTY Hoa Kỳ 2020–2021 (DOC/USITC; Federal Register). (Trade.gov)
• PSF Brazil 2024 (Baker McKenzie Insight+). (Baker McKenzie InsightPlus)
• Biện pháp ngưỡng EAEU 2025 (Fibre2Fashion). (Fibre2Fashion)
• Quy định kiểm tra nhập khẩu dệt–da Thổ Nhĩ Kỳ 2025 (UL; Analytical Group). (UL Solutions)