Cải cách tố tụng hình sự: số hóa hồ sơ, chữ ký số và quy trình điện tử

Trong bối cảnh cải cách tư pháp và chuyển đổi số quốc gia giai đoạn 2024–2025, tố tụng hình sự tại Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên công nghệ với những thay đổi mang tính nền tảng. Việc số hóa hồ sơ, áp dụng chữ ký số và triển khai quy trình tố tụng điện tử không chỉ giúp rút ngắn thời gian giải quyết vụ án, tăng tính minh bạch, mà còn tác động trực tiếp đến quyền của người tham gia tố tụng và vai trò của luật sư. Cải cách tố tụng hình sự vì vậy không đơn thuần là đổi mới kỹ thuật, mà là sự chuyển dịch toàn diện trong cách thức tiếp cận và bảo đảm công lý trong thời đại số.

Khi tố tụng bước vào kỷ nguyên công nghệ

Trong nhiều năm, tố tụng hình sự tại Việt Nam vẫn được nhìn nhận là một lĩnh vực mang tính truyền thống, chặt chẽ nhưng chậm đổi mới, phụ thuộc lớn vào hồ sơ giấy, quy trình thủ công và sự hiện diện trực tiếp của các bên tham gia tố tụng. Tuy nhiên, từ sau giai đoạn 2024–2025, cùng với làn sóng cải cách tư pháp và chuyển đổi số quốc gia, tố tụng hình sự đã bắt đầu bước vào một thời kỳ mới – thời kỳ của số hóa, dữ liệu điện tử và quy trình xử lý thông minh.

Sự thay đổi này không chỉ mang ý nghĩa kỹ thuật, mà còn tác động sâu sắc đến cách thức tiến hành tố tụng, vai trò của luật sư, quyền của người tham gia tố tụng và cách tiếp cận công lý trong bối cảnh hiện đại.

Từ hồ sơ giấy sang hồ sơ điện tử: bước chuyển mang tính nền tảng

Khi “chồng hồ sơ” không còn là hình ảnh quen thuộc

Trong nhiều năm, hình ảnh quen thuộc tại các cơ quan tiến hành tố tụng là những tập hồ sơ dày hàng trăm, thậm chí hàng nghìn trang giấy, được lưu trữ thủ công, tra cứu khó khăn và tiềm ẩn nhiều rủi ro về thất lạc, sai sót.

Việc chuyển đổi sang hồ sơ điện tử không đơn thuần là thay đổi hình thức lưu trữ, mà là thay đổi toàn bộ cách thức quản lý, khai thác và sử dụng dữ liệu tố tụng.

Sau 01/7/2025, nhiều địa phương đã bắt đầu triển khai việc tiếp nhận, xử lý và lưu trữ hồ sơ tố tụng dưới dạng điện tử, tiến tới hình thành cơ sở dữ liệu tố tụng thống nhất. Điều này giúp rút ngắn đáng kể thời gian giải quyết vụ án, đồng thời tăng tính minh bạch trong quá trình tố tụng.

Tác động thực tế đến hoạt động của luật sư và đương sự

Từ góc độ người hành nghề, việc số hóa hồ sơ mang lại cả thuận lợi lẫn thách thức. Một mặt, luật sư có thể tiếp cận hồ sơ nhanh hơn, dễ dàng đối chiếu tài liệu, tránh tình trạng thất lạc hoặc thiếu sót. Mặt khác, yêu cầu về tính chính xác, logic và đầy đủ của hồ sơ trở nên khắt khe hơn bao giờ hết.

Trong môi trường điện tử, mọi sai sót đều để lại dấu vết. Việc nộp nhầm tài liệu, thiếu chứng cứ hoặc trình bày không mạch lạc có thể ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình đánh giá của cơ quan tiến hành tố tụng.

Chữ ký số và giá trị pháp lý trong tố tụng hình sự

Chữ ký số không còn là khái niệm xa lạ

Cùng với quá trình số hóa hồ sơ, chữ ký số đã chính thức được thừa nhận và áp dụng trong nhiều hoạt động tố tụng. Từ việc ký văn bản tố tụng, xác nhận tài liệu, đến trao đổi thông tin giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, chữ ký số đang dần thay thế cho chữ ký truyền thống trong nhiều trường hợp.

Về mặt pháp lý, chữ ký số được công nhận có giá trị tương đương chữ ký tay nếu đáp ứng đầy đủ điều kiện theo quy định của pháp luật về giao dịch điện tử. Điều này mở ra khả năng xử lý hồ sơ nhanh hơn, giảm phụ thuộc vào giấy tờ và hạn chế tối đa các thủ tục hành chính rườm rà.

Những vấn đề đặt ra trong thực tiễn áp dụng

Tuy nhiên, trên thực tế, việc áp dụng chữ ký số trong tố tụng hình sự vẫn đang trong giai đoạn chuyển tiếp. Không phải cơ quan nào cũng có hạ tầng kỹ thuật đồng bộ, không phải cán bộ nào cũng được đào tạo đầy đủ về quy trình điện tử.

Đối với luật sư, việc sử dụng chữ ký số đòi hỏi sự cẩn trọng cao độ. Một văn bản ký số sai thẩm quyền, sai thời điểm hoặc không đúng định dạng có thể dẫn đến việc bị từ chối tiếp nhận, làm ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ án.

Quy trình tố tụng điện tử: nhanh hơn nhưng không đơn giản hơn

Khi tố tụng không còn gói gọn trong phòng xử án

Một trong những thay đổi đáng chú ý nhất của cải cách tố tụng là việc từng bước triển khai các hoạt động tố tụng trên môi trường điện tử. Từ nộp đơn, gửi tài liệu, nhận thông báo tố tụng cho đến làm việc trực tuyến trong một số trường hợp, quy trình tố tụng đang dần thoát khỏi giới hạn không gian truyền thống.

Điều này đặc biệt có ý nghĩa trong bối cảnh nhiều vụ án có yếu tố liên tỉnh, liên vùng hoặc có bị can, bị cáo đang bị tạm giam ở xa nơi xét xử.

Tuy nhiên, tố tụng điện tử không đồng nghĩa với việc mọi thứ trở nên đơn giản hơn. Ngược lại, nó đòi hỏi tính chuẩn mực cao hơn trong từng thao tác, từng tài liệu, từng thời điểm gửi – nhận.

Thách thức về bảo mật và giá trị chứng cứ

Một vấn đề lớn được đặt ra là bảo mật thông tin và tính toàn vẹn của dữ liệu điện tử. Trong tố tụng hình sự, nơi liên quan trực tiếp đến quyền con người, chỉ cần một lỗ hổng nhỏ trong bảo mật cũng có thể gây ra hệ quả nghiêm trọng.

Do đó, việc xác thực nguồn gốc dữ liệu, kiểm soát quyền truy cập và bảo đảm tính toàn vẹn của chứng cứ điện tử đang là bài toán mà các cơ quan tiến hành tố tụng phải giải quyết song song với quá trình số hóa.

Vai trò của luật sư trong bối cảnh tố tụng số

Từ người tham gia tố tụng sang người dẫn dắt chiến lược pháp lý

Trong bối cảnh mới, luật sư không chỉ đơn thuần là người đại diện hay bào chữa tại phiên tòa, mà còn đóng vai trò như một “kiến trúc sư pháp lý”, xây dựng chiến lược tố tụng ngay từ giai đoạn đầu.

Luật sư phải hiểu rõ quy trình điện tử, nắm vững cách thức quản lý hồ sơ số, đồng thời có khả năng đánh giá giá trị pháp lý của chứng cứ điện tử – điều vốn chưa từng là yêu cầu bắt buộc trước đây.

Thực tiễn cho thấy, những vụ án được chuẩn bị tốt ngay từ khâu hồ sơ, chứng cứ và chiến lược tiếp cận thường có lợi thế rõ rệt khi bước vào giai đoạn tranh tụng.

Cải cách tố tụng – cơ hội hay thách thức?

Từ góc độ tổng thể, cải cách tố tụng hình sự theo hướng số hóa là xu thế tất yếu, phù hợp với tiến trình hội nhập và yêu cầu quản trị hiện đại. Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này không tránh khỏi những vướng mắc ban đầu, đặc biệt về hạ tầng kỹ thuật, nhân sự và thói quen làm việc.

Với người dân và doanh nghiệp, đây là cơ hội để tiếp cận công lý nhanh hơn, minh bạch hơn. Với luật sư, đây là giai đoạn buộc phải nâng cấp năng lực hành nghề, không chỉ về kiến thức pháp lý mà còn về kỹ năng công nghệ và tư duy chiến lược.

Cải cách tố tụng hình sự, với trọng tâm là số hóa hồ sơ, áp dụng chữ ký số và xây dựng quy trình điện tử, đang mở ra một chương mới cho hoạt động tư pháp tại Việt Nam. Đây không chỉ là sự thay đổi về mặt kỹ thuật, mà là bước chuyển mang tính cấu trúc trong cách thức tiếp cận công lý.

Trong bối cảnh đó, việc hiểu đúng – thích ứng kịp thời – và chuẩn bị bài bản sẽ quyết định hiệu quả bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mỗi cá nhân, tổ chức khi tham gia tố tụng hình sự.

Xem thêm:

• Quyền bào chữa của bị cáo theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và một số kiến nghị
• Nghị định 181/2025/NĐ-CP về hướng dẫn thi hành Luật Thuế GTGT (sửa đổi): Tác động đến doanh nghiệp cung cấp dịch vụ số và xuất khẩu
• BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA ĐỐI VỚI NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ – ĐÁP ỨNG YÊU CẦU CẢI CÁCH TƯ PHÁP