BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA ĐỐI VỚI NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ – ĐÁP ỨNG YÊU CẦU CẢI CÁCH TƯ PHÁP
Sơ bộ về quyền bào chữa đối với người bị buộc tội trong tố tụng hình sự
Cải cách tư pháp là một chủ trương lớn, xuyên suốt và có tính chiến lược trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Một trong những nội dung trọng tâm của cải cách tư pháp là đảm bảo quyền con người, đặc biệt là quyền của người bị buộc tội trong quá trình tố tụng hình sự, mà quyền bào chữa giữ vị trí trung tâm.
Quyền bào chữa không chỉ là công cụ bảo vệ lợi ích hợp pháp của người bị buộc tội mà còn là “bộ lọc” nhằm ngăn ngừa oan sai, bảo vệ công lý và củng cố tính chính danh của nền tư pháp. Do đó, việc bảo đảm quyền bào chữa phải được nhìn nhận không chỉ từ góc độ quyền cá nhân, mà còn từ yêu cầu thể chế hóa chính sách cải cách tư pháp, xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại và nhân đạo.
Cơ sở pháp lý của quyền bào chữa và định hướng cải cách
2.1. Cơ sở hiến định và pháp luật quốc gia
Hiến pháp năm 2013, tại Điều 31, đã chính thức ghi nhận quyền bào chữa là quyền hiến định, đặt người bị buộc tội vào vị trí trung tâm cần được bảo vệ. Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 cụ thể hóa thành các chế định rõ ràng về người bào chữa, nội dung quyền bào chữa, và cơ chế thực thi quyền này trong toàn bộ các giai đoạn tố tụng.
Tuy nhiên, như đã nêu trong nhiều văn kiện của Đảng và các bản đánh giá của giới chuyên gia, quyền bào chữa trên thực tế vẫn còn bị giới hạn bởi những rào cản về thể chế, nhận thức và hành vi thực thi.
2.2. Định hướng cải cách tư pháp về bảo vệ quyền con người
Nghị quyết 49-NQ/TW năm 2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 và gần đây là Nghị quyết số 27-NQ/TW năm 2022 về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền, đã đặt mục tiêu:
“Xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phục vụ nhân dân; bảo đảm quyền con người, quyền công dân; trong đó lấy quyền con người, quyền công dân là trung tâm của cải cách.”
Như vậy, quyền bào chữa – trong tư cách là quyền cơ bản của người bị buộc tội – không chỉ cần được đảm bảo về mặt hình thức pháp lý, mà còn cần được thể chế hóa thành thực tiễn tố tụng hiệu quả, phản ánh đúng bản chất của một nền tư pháp tiến bộ và nhân đạo.
Những vướng mắc thực tiễn đặt ra trong bảo đảm quyền bào chữa
3.1. Khó khăn trong tiếp cận luật sư ở giai đoạn điều tra
Một trong những trở ngại lớn nhất là việc tiếp cận người bào chữa, đặc biệt trong giai đoạn tiền khởi tố và điều tra. Mặc dù luật cho phép luật sư tham gia từ thời điểm tạm giữ, song trong thực tiễn, nhiều vụ án vẫn trì hoãn việc cho luật sư tiếp cận bị can hoặc hồ sơ vụ án với lý do “giữ bí mật điều tra”.
Điều này không chỉ vi phạm quyền của người bị buộc tội mà còn làm suy yếu hiệu quả bào chữa, bởi luật sư không có đủ thời gian, thông tin để thực hiện chức năng kiểm soát quyền lực tư pháp.
3.2. Hạn chế quyền sao chụp tài liệu của luật sư
Việc luật sư chỉ được tiếp cận hồ sơ “liên quan đến việc bào chữa” và không được sao chụp tài liệu thuộc “bí mật điều tra” đã tạo ra một khoảng trống lớn, dẫn tới tình trạng “tranh tụng bất bình đẳng”. Khái niệm “bí mật điều tra” lại không được định nghĩa rõ ràng, dẫn đến sự tùy tiện trong áp dụng và hạn chế khả năng giám sát của người bào chữa.
3.3. Vai trò mờ nhạt của luật sư tại phiên toà
Tại phiên tòa, vai trò của luật sư bào chữa nhiều khi chưa được tôn trọng đúng mức. Thời lượng trình bày bị giới hạn, ý kiến luật sư không được phản ánh trong bản án, và việc tranh tụng chưa thực sự trở thành trung tâm của hoạt động xét xử như mục tiêu cải cách đã đề ra.
Những yêu cầu đặt ra từ cải cách tư pháp
Để quyền bào chữa thực sự trở thành công cụ bảo vệ quyền con người và thể hiện tính dân chủ của nền tư pháp, cần phải gắn việc hoàn thiện pháp luật với cải cách thiết chế và nhận thức. Một số định hướng bao gồm:
4.1. Bảo đảm quyền tiếp cận luật sư ngay từ giai đoạn đầu
Cần quy định rõ trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng trong việc thông báo và tạo điều kiện cho người bị buộc tội tiếp cận luật sư ngay từ khi bị tạm giữ. Luật sư cần được gặp thân chủ không bị giới hạn thời lượng, được tiếp cận biên bản hỏi cung và các tài liệu có liên quan trong thời gian sớm nhất.
4.2. Tăng cường chế tài bảo vệ quyền bào chữa
Việc ngăn cản hoặc làm sai lệch quyền bào chữa cần bị coi là hành vi vi phạm nghiêm trọng và có chế tài cụ thể. Đồng thời, cần có cơ chế độc lập để giám sát việc thực hiện quyền bào chữa, tránh để cơ quan tiến hành tố tụng vừa là chủ thể thực hiện, vừa là chủ thể giám sát.
4.3. Xây dựng hệ thống trợ giúp pháp lý hiệu quả
Để đảm bảo quyền bào chữa cho người yếu thế, cần mở rộng phạm vi trợ giúp pháp lý miễn phí, không chỉ giới hạn ở người nghèo, người chưa thành niên hay dân tộc thiểu số, mà cần tính đến cả yếu tố hoàn cảnh đặc biệt và mức độ nghiêm trọng của vụ án.
4.4. Thể chế hóa quyền tranh tụng bình đẳng tại toà
Việc tranh tụng cần được tôn trọng như một nguyên tắc tố tụng, bảo đảm cho luật sư được trình bày ý kiến đầy đủ, được ghi nhận bằng biên bản hoặc bản án, và có quyền kiến nghị độc lập về chứng cứ, nhân chứng, hoặc vi phạm tố tụng.
Quyền bào chữa không đơn thuần là quyền cá nhân của người bị buộc tội, mà còn là thước đo chất lượng cải cách tư pháp và hiệu lực pháp quyền trong thực tiễn. Trong bối cảnh cải cách thể chế đang được đẩy mạnh, việc bảo đảm đầy đủ, thực chất và hiệu quả quyền bào chữa chính là nền tảng để nâng cao chất lượng hoạt động tố tụng, xây dựng lòng tin của người dân với hệ thống tư pháp và góp phần thực hiện hóa cam kết quốc tế về quyền con người.
Việc hoàn thiện pháp luật chỉ là một phần. Quan trọng hơn, phải thay đổi tư duy từ “quản lý” sang “phục vụ công lý”, từ “bảo vệ trật tự” sang “bảo vệ quyền”. Khi quyền bào chữa được tôn trọng như một nguyên tắc tối cao, nền tư pháp mới thực sự nhân văn, tiến bộ và xứng đáng với kỳ vọng cải cách mà Đảng và nhân dân đã đặt ra.
Xem thêm bài viết pháp lý có liên quan:
