Quyền bào chữa của bị cáo theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và một số kiến nghị

Quyền bào chữa của bị cáo là một nguyên tắc cơ bản trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, được Hiến pháp và Bộ luật Tố tụng hình sự bảo đảm. Tuy nhiên, trên thực tế, việc thực hiện quyền này vẫn gặp nhiều rào cản như hạn chế tiếp cận luật sư, giới hạn phạm vi bào chữa, hay vai trò luật sư chưa được coi trọng đúng mức. Bài viết sẽ phân tích quy định hiện hành, chỉ ra bất cập và đề xuất giải pháp nhằm đảm bảo quyền bào chữa được thực thi đầy đủ và hiệu quả hơn.

Khái quát về quyền bào chữa trong tố tụng hình sự

Quyền bào chữa là một trong những quyền cơ bản và cốt lõi của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự, được Hiến pháp Việt Nam ghi nhận và bảo đảm. Điều 31 Hiến pháp năm 2013 khẳng định: “Người bị buộc tội có quyền được suy đoán là vô tội cho đến khi được chứng minh là có tội theo trình tự luật định; có quyền được bào chữa, tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa”.

Trong Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 (BLTTHS), quyền bào chữa được quy định tương đối đầy đủ, từ nguyên tắc chung (Điều 16), đến nội dung cụ thể về thời điểm thực hiện, phạm vi thực hiện, người có quyền bào chữa, người thực hiện quyền bào chữa… Tuy nhiên, trong thực tiễn tố tụng, việc đảm bảo thực thi đầy đủ và hiệu quả quyền bào chữa vẫn còn tồn tại không ít vướng mắc cần được nhìn nhận một cách nghiêm túc và có giải pháp khắc phục.

Nội dung quyền bào chữa theo pháp luật hiện hành

Chủ thể

Theo BLTTHS , người bị buộc tội (gồm người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo) có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa. Người được nhờ bào chữa có thể là:
– Luật sư;
– Người đại diện của người bị buộc tội;
– Người thân thích (trong trường hợp vụ án ít nghiêm trọng hoặc bị cáo là người chưa thành niên, có nhược điểm về thể chất, tinh thần…).
Tuy nhiên, luật sư vẫn là chủ thể chuyên nghiệp và được ưu tiên trong vai trò bào chữa để đảm bảo tính chuyên môn và hiệu quả pháp lý.

Thời điểm và phạm vi thực hiện

Theo Bộ luật tố tụng hình sự, quyền bào chữa được thực hiện từ khi có quyết định khởi tố bị can. Tuy nhiên, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp hoặc bị tạm giữ cũng có quyền nhờ luật sư bào chữa ngay từ thời điểm này.
Nội dung quyền bào chữa bao gồm:
– Đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng;
– Đề nghị giám định, định giá, thu thập chứng cứ;
– Đọc, ghi chép, sao chụp tài liệu trong hồ sơ vụ án;
– Tham gia hỏi cung, đối chất, tham gia phiên toà…

Một số vướng mắc trong thực tiễn thực hiện

Trì hoãn hoặc gây khó khăn trong việc tiếp cận luật sư

Một thực tế đáng quan ngại là việc tiếp cận luật sư của người bị buộc tội, nhất là ở giai đoạn điều tra, vẫn còn bị hạn chế. Một số cơ quan điều tra vẫn viện dẫn lý do “bí mật điều tra” để trì hoãn việc cho luật sư tiếp cận hồ sơ, gây ảnh hưởng đến chất lượng bào chữa cũng như quyền hợp pháp của bị cáo.

Sự phân biệt trong việc cung cấp tài liệu giữa luật sư và cơ quan tiến hành tố tụng

Luật sư có quyền “đọc, ghi chép, sao chụp” tài liệu trong hồ sơ vụ án. Tuy nhiên, theo quy định tại BLTTHS, luật sư chỉ được sao chụp những tài liệu “liên quan đến việc bào chữa” và “không thuộc bí mật điều tra”. Việc phân loại này do cơ quan tiến hành tố tụng quyết định, dẫn đến tình trạng giới hạn tùy tiện, thiếu khách quan và không đảm bảo nguyên tắc tranh tụng bình đẳng.

Tình trạng hình thức hoá vai trò luật sư tại phiên toà

Trong một số vụ án, việc luật sư tham gia phiên tòa dường như chỉ mang tính hình thức. Các ý kiến của luật sư không được Hội đồng xét xử xem xét nghiêm túc, bị gián đoạn, thậm chí bị giới hạn quyền tranh luận. Điều này làm giảm vai trò thực chất của luật sư trong việc bảo vệ quyền lợi của bị cáo và hạn chế cơ hội tiếp cận công lý.

Bất cập từ góc độ pháp lý và quản lý nhà nước

– Việc cấp Giấy chứng nhận người bào chữa còn bị rườm rà thủ tục, đặc biệt tại giai đoạn đầu của quá trình điều tra.
– Chưa có cơ chế xử lý hiệu quả các hành vi cản trở luật sư thực hiện quyền bào chữa.
– Thiếu sự giám sát độc lập về việc bảo đảm quyền bào chữa trong thực tế.

Kiến nghị nhằm hoàn thiện và đảm bảo quyền bào chữa

Hoàn thiện cơ chế pháp lý để luật sư tiếp cận hồ sơ sớm và đầy đủ

Nên quy định rõ về nghĩa vụ cung cấp hồ sơ vụ án cho luật sư ngay khi họ được cấp giấy chứng nhận tham gia tố tụng, loại trừ việc giới hạn bởi khái niệm “bí mật điều tra” trừ khi được xác định bởi một cơ quan giám sát độc lập (như Viện kiểm sát).

Bổ sung chế tài đối với hành vi cản trở quyền bào chữa

Luật cần quy định cụ thể trách nhiệm cá nhân và chế tài đối với điều tra viên, kiểm sát viên hoặc thẩm phán có hành vi vi phạm quyền bào chữa, kể cả việc làm giả hồ sơ, cản trở gặp luật sư hoặc gây áp lực lên bị cáo không nhờ luật sư.

Tăng cường vai trò giám sát của luật sư trong toàn bộ quá trình tố tụng

Nên bổ sung quyền ghi âm, ghi hình của luật sư trong các buổi hỏi cung; đồng thời cho phép luật sư được đề nghị tổ chức các hoạt động tố tụng cụ thể (đối chất, thực nghiệm điều tra…) như một quyền chứ không chỉ là kiến nghị.

Xây dựng cơ chế bảo vệ độc lập cho luật sư

Luật cần ghi nhận quyền miễn trừ tố tụng đối với luật sư trong giới hạn hành nghề hợp pháp; đồng thời hình thành một thiết chế độc lập (ví dụ Ban bảo vệ quyền hành nghề luật sư) có quyền xử lý, cảnh báo và hỗ trợ luật sư trong trường hợp bị đe doạ hoặc cản trở.

Quyền bào chữa là trụ cột của một nền tư pháp văn minh, bảo đảm nguyên tắc suy đoán vô tội và bảo vệ công lý. Dù pháp luật Việt Nam đã ghi nhận tương đối đầy đủ quyền bào chữa, nhưng để quyền này được thực hiện một cách thực chất và hiệu quả, cần có sự hoàn thiện không chỉ về mặt quy định pháp luật mà cả trong cơ chế tổ chức, thực thi và giám sát.

Việc bảo đảm đầy đủ quyền bào chữa không chỉ phục vụ quyền lợi cá nhân của bị cáo, mà còn góp phần nâng cao chất lượng điều tra, truy tố, xét xử, ngăn ngừa oan sai và củng cố niềm tin của người dân vào hệ thống tư pháp hình sự.

Bảo đảm quyền bào chữa không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là thước đo cho một nền tư pháp công bằng và nhân văn. Để quyền bào chữa của bị cáo thực sự phát huy hiệu quả trong thực tiễn, cần tiếp tục hoàn thiện pháp luật, nâng cao nhận thức của các cơ quan tiến hành tố tụng và tăng cường giám sát độc lập. Trong quá trình tố tụng, việc tham khảo ý kiến của luật sư tư vấn là vô cùng cần thiết để người bị buộc tội hiểu rõ quyền lợi, xây dựng chiến lược bào chữa phù hợp và bảo vệ mình một cách đúng pháp luật. Đây cũng là cách để hạn chế oan sai, củng cố niềm tin của người dân vào công lý và pháp quyền.

Xem thêm:

• BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA ĐỐI VỚI NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ – ĐÁP ỨNG YÊU CẦU CẢI CÁCH TƯ PHÁP
• Tư vấn & Bào chữa vụ án Hình sự
• Điều kiện để cá nhân khởi kiện vụ án dân sự