Rủi ro hình sự hóa hoạt động kinh doanh – lưu ý cho doanh nghiệp năm 2026

Rủi ro hình sự hóa hoạt động kinh doanh đang trở thành mối quan ngại lớn đối với doanh nghiệp bước sang năm 2026, khi ranh giới giữa sai sót quản trị và trách nhiệm hình sự ngày càng mong manh. Trong bối cảnh pháp luật siết chặt hậu kiểm và truy cứu trách nhiệm cá nhân, nhiều quyết định kinh doanh tưởng chừng thuần túy dân sự lại có thể bị xem xét dưới góc độ hình sự, đặt doanh nghiệp và người quản lý trước những hệ lụy pháp lý nghiêm trọng nếu thiếu chuẩn bị và phòng ngừa từ sớm.

Khi ranh giới giữa quản trị doanh nghiệp và trách nhiệm hình sự ngày càng mong manh

Trong vài năm trở lại đây, cụm từ “hình sự hóa hoạt động kinh doanh” xuất hiện với tần suất ngày càng dày đặc trên các diễn đàn kinh tế – pháp lý. Không ít doanh nhân, nhà quản lý giật mình khi thấy những vụ việc tưởng như chỉ là tranh chấp dân sự, sai sót nghiệp vụ hay rủi ro kinh doanh lại bị chuyển sang xử lý hình sự, kéo theo hệ lụy nặng nề cho cả cá nhân và doanh nghiệp.

Thực tế này không phải ngẫu nhiên. Nó phản ánh một sự thay đổi căn bản trong cách tiếp cận của pháp luật và cơ quan quản lý: tăng cường kỷ cương, siết chặt trách nhiệm cá nhân, đồng thời đặt ra yêu cầu cao hơn đối với tính minh bạch và tuân thủ trong hoạt động kinh doanh.

Trong bối cảnh đó, câu hỏi không còn là “có bị hình sự hóa hay không”, mà là doanh nghiệp cần làm gì để không rơi vào vùng rủi ro pháp lý ngay từ đầu.

Khi môi trường pháp lý thay đổi, tư duy quản trị cũng phải thay đổi

Từ “tiền kiểm” sang “hậu kiểm” và trách nhiệm cá nhân

Một trong những thay đổi lớn nhất của môi trường pháp lý hiện nay là việc chuyển mạnh từ cơ chế tiền kiểm sang hậu kiểm. Doanh nghiệp được trao quyền tự chủ nhiều hơn, được tự quyết trong hoạt động đầu tư, kinh doanh, ký kết hợp đồng, quản lý tài chính.

Tuy nhiên, đi kèm với quyền tự chủ là trách nhiệm rất lớn. Khi xảy ra sai phạm, cơ quan chức năng không chỉ xem xét trách nhiệm của pháp nhân mà còn truy cứu trách nhiệm cá nhân người ký, người tham mưu, người phê duyệt.

Điều này lý giải vì sao trong nhiều vụ án kinh tế gần đây, không chỉ doanh nghiệp mà cả lãnh đạo, kế toán trưởng, giám đốc tài chính, thậm chí cán bộ trung gian đều bị xem xét trách nhiệm hình sự.

Khi ranh giới giữa sai sót và tội phạm trở nên mong manh

Trong thực tiễn, rất nhiều hành vi không bắt đầu bằng ý đồ phạm tội. Đó có thể chỉ là một quyết định đầu tư chưa được thẩm định kỹ, một hợp đồng ký trong bối cảnh gấp gáp, hay một phương án tài chính chưa được kiểm soát chặt chẽ.

Tuy nhiên, khi những quyết định đó gây thiệt hại lớn, ảnh hưởng đến tài sản Nhà nước, cổ đông hoặc đối tác, cơ quan tiến hành tố tụng sẽ đặt câu hỏi về trách nhiệm hình sự, đặc biệt nếu phát hiện dấu hiệu thiếu trách nhiệm, cố ý làm trái hoặc che giấu sai phạm.

Chính sự chuyển hóa từ “rủi ro kinh doanh” sang “dấu hiệu tội phạm” này là điều khiến nhiều doanh nghiệp lúng túng và bị động.

Vì sao doanh nghiệp dễ bị rơi vào vòng xoáy hình sự?

Thiếu nền tảng quản trị pháp lý bài bản

Một trong những nguyên nhân phổ biến nhất là việc doanh nghiệp chưa xây dựng được hệ thống quản trị pháp lý đúng nghĩa. Pháp luật thường chỉ được nhìn nhận như công cụ xử lý khi có tranh chấp, chứ chưa được coi là yếu tố cốt lõi trong quản trị.

Không ít doanh nghiệp vẫn vận hành dựa trên kinh nghiệm, thói quen hoặc niềm tin cá nhân của người đứng đầu. Khi doanh nghiệp còn nhỏ, cách làm này có thể chưa bộc lộ rủi ro. Nhưng khi quy mô mở rộng, dòng tiền lớn hơn, quan hệ pháp lý phức tạp hơn, những “khe hở” này trở thành điểm yếu chí mạng.

Đánh giá sai mức độ rủi ro pháp lý của quyết định kinh doanh

Một sai lầm phổ biến khác là cho rằng “không có động cơ vụ lợi thì sẽ không bị xử lý hình sự”. Trên thực tế, pháp luật hình sự không chỉ xử lý hành vi trục lợi, mà còn xử lý cả hành vi thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng hoặc cố ý làm trái quy định của Nhà nước.

Rất nhiều vụ án kinh tế xuất phát từ việc người quản lý cho rằng mình làm vì lợi ích doanh nghiệp, nhưng lại không tuân thủ đúng quy định pháp luật. Khi hậu quả xảy ra, yếu tố lỗi vẫn được xác định và trách nhiệm hình sự được đặt ra.

Doanh nghiệp cần làm gì để tránh rủi ro hình sự hóa?

Thay đổi cách tiếp cận pháp luật từ “đối phó” sang “phòng ngừa”

Điều quan trọng nhất là doanh nghiệp phải coi pháp lý là một phần của chiến lược quản trị, chứ không phải là khâu xử lý sự cố. Mọi quyết định liên quan đến tài chính, đầu tư, hợp đồng, mua bán, chuyển nhượng, sử dụng vốn đều cần được soi chiếu dưới góc độ pháp luật.

Việc tham vấn luật sư ngay từ giai đoạn chuẩn bị dự án, ký kết hợp đồng hay triển khai hoạt động không chỉ giúp giảm thiểu rủi ro, mà còn giúp doanh nghiệp tự tin hơn trong quá trình vận hành.

Minh bạch hóa hoạt động nội bộ và trách nhiệm cá nhân

Một doanh nghiệp có hệ thống quản trị minh bạch, phân định rõ thẩm quyền, trách nhiệm và quy trình phê duyệt sẽ giảm đáng kể nguy cơ bị hình sự hóa.

Thực tiễn cho thấy, rất nhiều vụ án kinh tế bắt nguồn từ việc:

– ký thay, ký hộ
– không phân định rõ trách nhiệm
– thiếu kiểm soát nội bộ
– hợp thức hóa hồ sơ sau khi sự việc đã xảy ra

Những hành vi này, dù không nhằm mục đích xấu, vẫn có thể trở thành căn cứ truy cứu trách nhiệm hình sự.

Chủ động làm việc với luật sư khi có dấu hiệu rủi ro

Một trong những sai lầm lớn nhất của doanh nghiệp là chỉ tìm đến luật sư khi đã có quyết định khởi tố. Trên thực tế, thời điểm quan trọng nhất để luật sư phát huy vai trò lại là trước khi vụ việc bị hình sự hóa.

Luật sư có thể giúp doanh nghiệp:

– đánh giá rủi ro pháp lý của sự việc
– xác định đúng bản chất dân sự, hành chính hay hình sự
– tư vấn cách làm việc với cơ quan thanh tra, điều tra
– định hướng phương án xử lý hợp pháp, an toàn

Sự tham gia sớm của luật sư trong nhiều trường hợp có thể giúp doanh nghiệp tránh được việc bị khởi tố hoặc giảm thiểu tối đa hậu quả pháp lý.

Góc nhìn từ thực tiễn: phòng ngừa luôn rẻ hơn xử lý

Qua nhiều vụ việc, có thể thấy điểm chung của các doanh nghiệp rơi vào vòng tố tụng hình sự là đều không chuẩn bị trước cho rủi ro pháp lý. Khi sự việc xảy ra, mọi phản ứng đều mang tính bị động, thiếu chiến lược và dễ dẫn đến sai lầm nối tiếp sai lầm.

Trong khi đó, những doanh nghiệp có bộ phận pháp chế tốt, có luật sư đồng hành thường xuyên, lại có khả năng kiểm soát rủi ro tốt hơn rất nhiều, kể cả trong những tình huống nhạy cảm.

Trong môi trường kinh doanh hiện đại, rủi ro hình sự không còn là điều xa lạ, nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa nếu doanh nghiệp có cách tiếp cận đúng đắn.

Hiểu luật, tuân thủ luật và chủ động phòng ngừa rủi ro pháp lý chính là nền tảng để doanh nghiệp phát triển bền vững. Bởi trên thực tế, ranh giới giữa một sai sót kinh doanh và một vụ án hình sự đôi khi chỉ cách nhau một quyết định thiếu cân nhắc.

Và khi ranh giới ấy đã bị vượt qua, cái giá phải trả thường lớn hơn rất nhiều so với chi phí để phòng ngừa ngay từ đầu.

Xem thêm:

• Quyết định 36/2025/QĐ-TTg: Bước điều chỉnh quan trọng trong hệ thống ngành nghề kinh doanh tại Việt Nam
• Hướng dẫn chi tiết cho doanh nghiệp Điều kiện và thủ tục xin cấp giấy phép kinh doanh thiết bị y tế mới nhất (Cập nhật 2025)
• DỰ THẢO LUẬT ĐẦU TƯ (KINH DOANH) 2025 – BƯỚC ĐỘT PHÁ HAY CHỈ LÀ CUỘC “TÁI CƠ CẤU” HÌNH THỨC?