Bảo hộ sở hữu trí tuệ trong hoạt động thương mại điện tử – chìa khóa cho tăng trưởng bền vững
Thương mại điện tử (TMĐT) đang trở thành động lực tăng trưởng quan trọng của kinh tế Việt Nam, với doanh thu dự kiến đạt 36 tỷ USD vào năm 2025, theo báo cáo của Bộ Công Thương. Trong bối cảnh Nghị quyết 68-NQ/TW kêu gọi thúc đẩy kinh tế tư nhân và chuyển đổi số, bảo hộ sở hữu trí tuệ (SHTT) trong TMĐT nổi lên như một yếu tố then chốt để xây dựng niềm tin cho doanh nghiệp, người tiêu dùng, và nhà đầu tư. Tuy nhiên, cùng với sự bùng nổ của các nền tảng như Shopee, Lazada, hay Tiki, các vấn đề về xâm phạm nhãn hiệu, bản quyền, và dữ liệu số ngày càng gia tăng. Bài viết này phân tích vai trò của khung pháp lý SHTT trong TMĐT, những lợi ích mà nó mang lại, cũng như các thách thức cần khắc phục để đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành.
Sở hữu trí tuệ là nền tảng pháp lý cho hoạt động thương mại điện tử
Thương mại điện tử không chỉ là nơi giao dịch hàng hóa mà còn là môi trường để các doanh nghiệp xây dựng và quảng bá thương hiệu, nội dung số, và công nghệ. Từ logo của một shop online đến phần mềm quản lý đơn hàng, tất cả đều là tài sản trí tuệ cần được bảo vệ. Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi 2022) đã đặt nền móng cho việc bảo hộ nhãn hiệu, bản quyền, và sáng chế trong môi trường số, trong khi Nghị định 85/2021/NĐ-CP về thương mại điện tử cung cấp các quy định cụ thể về trách nhiệm của nền tảng trực tuyến. Những quy định này không chỉ bảo vệ doanh nghiệp mà còn tạo niềm tin cho người tiêu dùng, từ đó thúc đẩy tăng trưởng thương mại điện tử.
Trong bối cảnh Việt Nam tham gia các hiệp định thương mại tự do như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP), bảo hộ Sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử càng trở nên quan trọng. Các nền tảng xuyên biên giới, như Amazon hay Alibaba, đòi hỏi một khung pháp lý minh bạch để bảo vệ nhãn hiệu và nội dung số của họ. “Bảo hộ SHTT là yếu tố quyết định để các doanh nghiệp TMĐT, cả trong nước và quốc tế, tự tin mở rộng thị trường,” Luật sư Nguyễn Linh từ Hãng Luật La Défense nhận định. “Một nhãn hiệu được đăng ký hợp pháp không chỉ ngăn chặn hành vi sao chép mà còn giúp doanh nghiệp xây dựng uy tín, thu hút khách hàng và đối tác.”
Hơn nữa, sở hữu trí tuệ trong hoạt động thương mại điện tử còn bao gồm việc bảo vệ dữ liệu và nội dung số. Các doanh nghiệp sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) để phân tích hành vi khách hàng hoặc chatbot để hỗ trợ mua sắm cần đảm bảo rằng các thuật toán và nội dung của họ không bị xâm phạm. Nghị định 13/2023/NĐ-CP về bảo vệ dữ liệu cá nhân là một bước tiến, nhưng việc áp dụng vào thực tiễn thương mại điện tử vẫn đòi hỏi nhiều nỗ lực để đảm bảo tính đồng bộ và hiệu quả.
Bảo hộ sở hữu trí tuệ trong hoạt động thương mại điện tử có lợi thế gì cho doanh nghiệp?
Một khung pháp lý SHTT mạnh mẽ mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho TMĐT. Trước hết, nó bảo vệ quyền lợi của doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa – lực lượng chiếm phần lớn trên các sàn TMĐT. Một shop thời trang trên Shopee, chẳng hạn, có thể đăng ký nhãn hiệu để ngăn chặn các đối thủ sao chép logo hoặc thiết kế sản phẩm. Một vụ việc điển hình tại TP.HCM cho thấy một thương hiệu thời trang nội địa đã thắng kiện một shop đối thủ vì sử dụng trái phép hình ảnh sản phẩm, nhờ sự tư vấn pháp lý từ Hãng Luật La Défense. Điều này không chỉ giúp doanh nghiệp bảo vệ uy tín mà còn tạo lợi thế cạnh tranh trên thị trường.
Thứ hai, bảo hộ SHTT thúc đẩy niềm tin của người tiêu dùng. Khi mua sắm trực tuyến, khách hàng thường lo ngại về hàng giả, hàng nhái. Một khung pháp lý chặt chẽ, với các biện pháp xử lý nghiêm khắc đối với hành vi xâm phạm SHTT, giúp đảm bảo rằng người tiêu dùng nhận được sản phẩm chính hãng. “Một hệ thống SHTT hiệu quả không chỉ bảo vệ doanh nghiệp mà còn là lời cam kết với người tiêu dùng về chất lượng và uy tín,” Luật sư Nguyễn Linh từ Hãng Luật La Défense chia sẻ. Các nền tảng như Tiki đã áp dụng công nghệ AI để phát hiện hàng giả, nhưng khung pháp lý SHTT vẫn là nền tảng để xử lý các vi phạm một cách triệt để.
Cuối cùng, bảo hộ SHTT trong TMĐT góp phần thu hút đầu tư và mở rộng thị trường xuyên biên giới. Các doanh nghiệp quốc tế, như Amazon, chỉ sẵn sàng đầu tư vào Việt Nam nếu nhãn hiệu và nội dung số của họ được bảo vệ. Tương tự, các doanh nghiệp Việt Nam như Tiki hay Sendo có thể mở rộng ra thị trường quốc tế thông qua các nền tảng như Shopee Global, nhưng chỉ khi họ đăng ký bảo hộ SHTT tại các quốc gia mục tiêu. Điều này giúp Việt Nam hội nhập sâu hơn vào chuỗi giá trị TMĐT toàn cầu, đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế của CPTPP và RCEP.
Thách thức trong thực thi quyền sở hữu trí tuệ và nhận thức của doanh nghiệp kinh doanh thương mại điện tử
Dù khung pháp lý SHTT đã có những cải tiến, việc áp dụng vào TMĐT vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Một vấn đề nổi bật là năng lực thực thi. Mặc dù Luật Sở hữu trí tuệ 2022 quy định rõ các biện pháp xử lý xâm phạm, từ phạt hành chính đến truy cứu trách nhiệm hình sự, việc phát hiện và xử lý vi phạm trên các nền tảng TMĐT vẫn còn chậm trễ. Một vụ việc tại Hà Nội cho thấy một doanh nghiệp mất hơn một năm để xử lý một shop bán hàng giả mạo nhãn hiệu trên Lazada, do thiếu sự phối hợp giữa cơ quan quản lý và nền tảng TMĐT. “Thực thi SHTT trong hoạt động TMĐT đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan chức năng và các nền tảng, nhưng hiện nay vẫn còn nhiều khoảng trống,” Luật sư Nguyễn Linh nhấn mạnh.
Sự thiếu đồng bộ giữa các quy định pháp luật cũng là một rào cản. Trong khi Nghị định 85/2021/NĐ-CP yêu cầu các nền tảng TMĐT chịu trách nhiệm kiểm soát hàng hóa, quy định về trách nhiệm cụ thể khi xảy ra xâm phạm SHTT vẫn chưa rõ ràng. Chẳng hạn, khi một shop trên Shopee bán hàng giả, liệu nền tảng có phải chịu trách nhiệm liên đới? Vấn đề này gây khó khăn cho cả doanh nghiệp và cơ quan quản lý trong việc xử lý vi phạm.
Nhận thức pháp lý của doanh nghiệp, đặc biệt là các shop nhỏ lẻ trên các sàn TMĐT, cũng là một hạn chế. Nhiều doanh nghiệp không đăng ký bảo hộ nhãn hiệu hoặc bản quyền, dẫn đến rủi ro bị sao chép hoặc mất thương hiệu. Một trường hợp tại Cần Thơ cho thấy một shop bán đặc sản địa phương bị đối thủ cạnh tranh chiếm đoạt logo chỉ vì không đăng ký SHTT từ sớm. Chi phí đăng ký và duy trì bảo hộ SHTT cũng là gánh nặng với các doanh nghiệp nhỏ, khiến họ ngần ngại đầu tư vào tài sản trí tuệ.
Cuối cùng, việc bảo vệ nội dung số và dữ liệu trong TMĐT vẫn là một thách thức lớn. Các vụ vi phạm bản quyền hình ảnh, video, hoặc dữ liệu khách hàng ngày càng gia tăng, nhưng các quy định về trách nhiệm của doanh nghiệp khi sử dụng công nghệ AI hoặc blockchain còn thiếu. Điều này đòi hỏi một khung pháp lý cụ thể hơn để quản lý các tài sản trí tuệ trong môi trường số.
Giải pháp để thúc đẩy bảo hộ sở hữu trí tuệ trong hoạt động thương mại điện tử
Để bảo hộ SHTT trong hoạt động TMĐT phát huy hiệu quả, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan. Trước hết, cơ quan lập pháp cần ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết, đặc biệt về trách nhiệm của các nền tảng TMĐT trong việc kiểm soát và xử lý vi phạm SHTT. Các quy định về bảo vệ nội dung số và dữ liệu khách hàng cũng cần được làm rõ, đảm bảo phù hợp với thực tiễn công nghệ.
Thứ hai, cần nâng cao năng lực thực thi thông qua việc đào tạo đội ngũ cán bộ chuyên môn và ứng dụng công nghệ, như AI hoặc blockchain, để phát hiện và xử lý vi phạm nhanh chóng. Sự phối hợp giữa Cục Sở hữu trí tuệ, lực lượng quản lý thị trường, và các nền tảng TMĐT là yếu tố then chốt để đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả.
Cuối cùng, nâng cao nhận thức pháp lý cho doanh nghiệp và người bán hàng trên các sàn TMĐT là điều cần thiết. Các chương trình đào tạo, hội thảo về SHTT cần được tổ chức thường xuyên, đặc biệt ở các địa phương ngoài đô thị lớn. Các hãng luật chuyên nghiệp, như Hãng Luật La Défense, có thể hỗ trợ doanh nghiệp trong việc đăng ký SHTT, xây dựng quy trình quản trị rủi ro, và đàm phán hợp đồng với các nền tảng TMĐT. Hỗ trợ tài chính cho doanh nghiệp nhỏ trong việc đăng ký SHTT cũng là một giải pháp đáng cân nhắc.
Bảo hộ sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử không chỉ là công cụ bảo vệ doanh nghiệp mà còn là động lực để thúc đẩy tăng trưởng bền vững và hội nhập quốc tế. Khung pháp lý hiện hành, với những cải tiến từ Luật Sở hữu trí tuệ 2022 và Nghị định 85/2021/NĐ-CP, đã tạo nền tảng vững chắc để xây dựng niềm tin cho doanh nghiệp và người tiêu dùng. Tuy nhiên, những thách thức về thực thi, đồng bộ pháp luật, và nhận thức đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan chức năng, doanh nghiệp, và các tổ chức pháp lý như Hãng Luật La Défense. Với sự quyết tâm cải cách, Việt Nam có thể biến sơ hữu trí tuệ thành đòn bẩy để đưa thương mại điện tử trở thành trụ cột kinh tế, hướng tới mục tiêu thịnh vượng vào năm 2025.
Xem thêm:
