Tố tụng hình sự cấp xã – xu hướng mới và những vấn đề pháp lý cần lưu ý
Tố tụng hình sự cấp xã đang trở thành xu hướng mới trong bối cảnh cải cách tư pháp giai đoạn 2024–2025, khi công an cấp xã tham gia sâu hơn vào các hoạt động tố tụng ban đầu. Sự thay đổi này làm nổi bật vai trò của “tuyến cơ sở”, đồng thời đặt ra nhiều vấn đề pháp lý cần lưu ý về thẩm quyền, trình tự tố tụng và bảo đảm quyền con người ngay từ giai đoạn đầu của vụ án.
Khi “tuyến cơ sở” trở thành mắt xích quan trọng trong tiến trình tố tụng hình sự
Trong nhiều năm, tố tụng hình sự ở Việt Nam thường được nhìn nhận là lĩnh vực thuộc thẩm quyền chủ yếu của các cơ quan điều tra cấp huyện, cấp tỉnh. Công an cấp xã, phường chủ yếu thực hiện vai trò quản lý hành chính, giữ gìn trật tự an ninh, ít khi được nhắc đến như một chủ thể có ảnh hưởng đáng kể trong tiến trình tố tụng.
Tuy nhiên, cùng với xu hướng cải cách tư pháp và tăng cường hiệu quả phòng, chống tội phạm từ cơ sở, vai trò của công an cấp xã trong tố tụng hình sự đã có sự thay đổi rõ rệt, đặc biệt sau các điều chỉnh pháp luật giai đoạn 2024–2025.
Sự thay đổi này đang mở ra một “mặt trận” mới trong tố tụng hình sự – nơi mà quyền, nghĩa vụ của người dân và trách nhiệm của cơ quan công quyền cần được nhìn nhận một cách thận trọng và đầy đủ hơn bao giờ hết.
Khi cấp xã không còn chỉ là “tuyến đầu an ninh”
Từ quản lý hành chính đến tham gia tố tụng
Trong mô hình tổ chức mới của lực lượng công an, công an cấp xã được giao thêm nhiều nhiệm vụ có tính chất tố tụng hơn trước. Không chỉ dừng lại ở việc tiếp nhận tin báo, tố giác tội phạm, lực lượng này còn tham gia xác minh ban đầu, lập hồ sơ, bảo vệ hiện trường, lấy lời khai sơ bộ và chuyển giao hồ sơ cho cơ quan điều tra có thẩm quyền.
Sự thay đổi này xuất phát từ yêu cầu thực tiễn: phần lớn các vụ việc hình sự đều phát sinh từ cơ sở, và nếu không xử lý kịp thời ngay từ đầu, nguy cơ bỏ lọt tội phạm hoặc làm sai lệch chứng cứ là rất lớn.
Tuy nhiên, chính tại điểm giao thoa này, nhiều vấn đề pháp lý bắt đầu phát sinh.
Tố tụng hình sự cấp xã – hành lang pháp lý và giới hạn thẩm quyền
Công an cấp xã có quyền gì trong tố tụng hình sự?
Theo quy định pháp luật hiện hành, công an cấp xã không phải là cơ quan điều tra, nhưng được giao một số nhiệm vụ có tính chất hỗ trợ tố tụng, bao gồm tiếp nhận tin báo, tố giác tội phạm; bảo vệ hiện trường; lập biên bản ban đầu; xác minh thông tin theo phân công; và chuyển hồ sơ cho cơ quan điều tra có thẩm quyền.
Điều đáng lưu ý là các hoạt động này tuy mang tính “ban đầu”, nhưng lại có ảnh hưởng rất lớn đến toàn bộ quá trình tố tụng về sau. Một biên bản lập không đúng trình tự, một lời khai ghi nhận thiếu khách quan hay một sai sót trong bảo quản chứng cứ đều có thể trở thành điểm tranh cãi pháp lý tại phiên tòa.
Trong thực tiễn, không ít vụ án bị hủy, trả hồ sơ điều tra bổ sung chỉ vì sai sót xảy ra ngay từ giai đoạn tiếp nhận ban đầu ở cấp xã.
Ranh giới mong manh giữa hỗ trợ tố tụng và vượt quá thẩm quyền
Một trong những vấn đề gây nhiều tranh luận hiện nay là ranh giới giữa quyền hạn hợp pháp của công an cấp xã và nguy cơ “lấn sân” sang hoạt động điều tra.
Trên thực tế, đã có những trường hợp công an cấp xã thực hiện việc lấy lời khai, giữ người, thu giữ tài sản… vượt quá thẩm quyền được giao, dẫn đến vi phạm tố tụng nghiêm trọng. Những sai sót này, nếu không được phát hiện kịp thời, có thể ảnh hưởng trực tiếp đến quyền con người và làm sai lệch bản chất vụ án.
Từ góc độ luật sư, đây chính là “vùng xám” cần được đặc biệt lưu ý khi tham gia bào chữa hoặc bảo vệ quyền lợi cho người bị tố giác, bị hại hoặc người có liên quan.
Tác động của tố tụng cấp xã đến quyền con người
Khi người dân tiếp xúc với tố tụng ngay từ “cửa đầu”
Đối với nhiều người dân, công an cấp xã là cơ quan đầu tiên họ tiếp xúc khi xảy ra vụ việc có dấu hiệu hình sự. Chính vì vậy, cách thức làm việc, thái độ ứng xử và trình độ pháp lý của lực lượng này có ảnh hưởng rất lớn đến nhận thức của người dân về công lý.
Trong bối cảnh quyền con người ngày càng được đề cao, việc bảo đảm các quyền cơ bản như quyền được giải thích quyền và nghĩa vụ, quyền có luật sư, quyền không bị ép cung, mớm cung… ngay từ giai đoạn đầu là yêu cầu bắt buộc, không thể xem nhẹ.
Tuy nhiên, trên thực tế, không phải người dân nào cũng nhận thức đầy đủ quyền của mình, và không phải cán bộ nào cũng được đào tạo chuyên sâu về kỹ năng tố tụng. Đây chính là lý do khiến tố tụng cấp xã trở thành một “điểm nóng” cần được kiểm soát chặt chẽ.
Góc nhìn thực tiễn: Luật sư cần làm gì khi vụ việc bắt đầu từ cấp xã?
Theo sát ngay từ giai đoạn đầu
Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy, rất nhiều vụ án hình sự có kết cục bất lợi cho bị can chỉ vì giai đoạn đầu không có sự tham gia của luật sư. Khi hồ sơ đã được chuyển lên cấp điều tra, nhiều sai sót ban đầu gần như không thể khắc phục.
Vì vậy, trong bối cảnh hiện nay, việc luật sư tham gia sớm – ngay từ khi có dấu hiệu bị tố giác hoặc mời làm việc tại cấp xã – là vô cùng quan trọng. Điều này giúp kiểm soát tính hợp pháp của các hoạt động tố tụng, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của thân chủ và hạn chế rủi ro pháp lý về sau.
Đánh giá tính hợp pháp của tài liệu do cấp xã lập
Một trong những công việc quan trọng của luật sư là rà soát toàn bộ tài liệu được lập ở cấp xã: biên bản làm việc, biên bản ghi lời khai, biên bản thu giữ đồ vật, tài liệu… để đánh giá xem có tuân thủ đúng quy định hay không.
Chỉ cần một sai sót nhỏ về hình thức hoặc thẩm quyền cũng có thể trở thành căn cứ để kiến nghị loại trừ chứng cứ, thay đổi hướng điều tra hoặc bảo vệ quyền lợi cho người bị buộc tội.
Tố tụng cấp xã – xu hướng tất yếu nhưng cần kiểm soát
Không thể phủ nhận rằng việc tăng cường vai trò của công an cấp xã trong tố tụng hình sự là xu hướng tất yếu, phù hợp với yêu cầu phòng ngừa tội phạm từ sớm, từ xa. Tuy nhiên, đi kèm với đó phải là cơ chế kiểm soát chặt chẽ, đào tạo bài bản và nâng cao trách nhiệm pháp lý của người thực thi công vụ.
Nếu không, rất dễ xảy ra tình trạng “hành chính hóa tố tụng”, làm lu mờ ranh giới giữa quản lý nhà nước và hoạt động điều tra, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền con người và tính công bằng của tố tụng hình sự.
Tố tụng hình sự cấp xã đang trở thành một mắt xích quan trọng trong hệ thống tư pháp hiện đại. Đây vừa là cơ hội để nâng cao hiệu quả phòng, chống tội phạm, vừa là thách thức lớn trong việc bảo đảm quyền con người và tính chuẩn mực của tố tụng.
Trong bối cảnh đó, việc hiểu đúng vai trò, giới hạn thẩm quyền của công an cấp xã, cũng như chủ động có sự tham gia của luật sư ngay từ giai đoạn đầu, chính là chìa khóa để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mỗi cá nhân khi không may vướng vào vòng tố tụng hình sự.
Xem thêm:
