Tòa án công lý quốc tế tuyên bố: Quốc gia phải chịu trách nhiệm pháp lý nếu phớt lờ nghĩa vụ khí hậu toàn cầu
La Hay – 23/7/2025 – Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) đã công bố một ý kiến tư vấn được đánh giá là “có tầm ảnh hưởng lịch sử”, lần đầu tiên xác lập rõ ràng rằng các quốc gia có nghĩa vụ pháp lý ràng buộc theo luật quốc tế trong việc ngăn chặn và ứng phó với biến đổi khí hậu. Ý kiến này không chỉ định hình lại khuôn khổ pháp lý toàn cầu trong thời kỳ khí hậu khủng hoảng, mà còn mở đường cho các quốc gia, cộng đồng và cá nhân tìm kiếm công lý qua các cơ chế tài phán quốc tế và quốc nội.
Một văn kiện pháp lý chưa từng có tiền lệ về nghĩa vụ khí hậu
Ý kiến tư vấn của ICJ được đưa ra theo yêu cầu của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc, thông qua Nghị quyết số 77/276 (năm 2023). Nghị quyết đặt ra hai câu hỏi trọng tâm: Thứ nhất, đâu là các nghĩa vụ pháp lý của quốc gia trong việc bảo vệ hệ thống khí hậu đối với lợi ích của các quốc gia khác, các dân tộc hiện tại và cả các thế hệ tương lai? Thứ hai, hệ quả pháp lý nào sẽ phát sinh nếu một quốc gia không thực hiện đúng hoặc không đầy đủ những nghĩa vụ đó, đặc biệt đối với các quốc gia dễ bị tổn thương và quyền của những thế hệ mai sau?
Tuy không mang tính cưỡng chế như một phán quyết tranh tụng, nhưng theo đánh giá của các chuyên gia luật quốc tế, ý kiến tư vấn này đã xác lập một khuôn khổ pháp lý mang tính chuẩn mực, có thể trở thành “luật mềm” và nhanh chóng được chuyển hóa thành các nguyên tắc pháp lý được viện dẫn trong tranh tụng và chính sách.
Nghĩa vụ pháp lý trong thời đại khí hậu khi Luật quốc tế không còn đứng bên lề
ICJ bác bỏ luận điểm lâu nay cho rằng các nghĩa vụ khí hậu chỉ mang tính chính trị hoặc đạo đức. Tòa khẳng định rằng luật quốc tế hiện hành – bao gồm các điều ước như UNFCCC, Thỏa thuận Paris, các công ước về quyền con người và luật tập quán quốc tế – đã tạo nên một hệ thống nghĩa vụ pháp lý cụ thể, đủ để ràng buộc trách nhiệm của các quốc gia.
Tòa đặc biệt nhấn mạnh nguyên tắc “không gây tổn hại đáng kể đến quốc gia khác”, một nguyên tắc cốt lõi trong luật môi trường quốc tế, vốn nay được áp dụng cho các tác động xuyên biên giới từ phát thải khí nhà kính. Hành vi phát thải gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái, đời sống và sức khỏe của người dân ở quốc gia khác – dù không có ý định xấu – vẫn có thể bị xem là vi phạm pháp luật quốc tế.
Thông điệp rõ ràng của Tòa là: quốc gia không thể viện dẫn chủ quyền để từ chối trách nhiệm đối với khí hậu. Trong một thế giới liên kết sinh thái chặt chẽ như hiện nay, phát thải nội địa có thể kéo theo hậu quả toàn cầu – và pháp luật quốc tế có trách nhiệm điều chỉnh điều đó.
Nghĩa vụ với tương lai khi công lý liên thế hệ trở thành nền tảng pháp lý
Một trong những điểm nổi bật nhất trong ý kiến tư vấn là việc Tòa công nhận rõ ràng nghĩa vụ pháp lý của quốc gia đối với các thế hệ chưa được sinh ra. Luật quốc tế – theo ICJ – không chỉ bảo vệ những lợi ích hiện hữu, mà còn đặt ra trách nhiệm chuyển giao một môi trường lành mạnh cho thế hệ tương lai.
Theo ICJ, việc trì hoãn hành động với lý do phát triển kinh tế hiện tại là không thể chấp nhận. Bởi nếu hành động hôm nay dẫn đến hậu quả không thể đảo ngược cho môi trường trong tương lai, thì đó là hành vi xâm phạm quyền của thế hệ mai sau – một quyền lợi hợp pháp đã được công nhận rộng rãi trong nguyên tắc phát triển bền vững.
Việc hợp pháp hóa nguyên tắc “công lý liên thế hệ” không chỉ mang tính biểu tượng, mà còn có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Nó tạo điều kiện để các luật sư, nhà hoạt động và cộng đồng sử dụng cơ chế pháp lý nhằm bảo vệ quyền lợi của tương lai – điều vốn trước đây chỉ mang tính đạo đức.
Quyền con người không thể tách rời khỏi chính sách khí hậu
ICJ tiến hành một phân tích sâu rộng về mối liên hệ giữa biến đổi khí hậu và các quyền con người cơ bản. Tòa cho rằng biến đổi khí hậu ảnh hưởng trực tiếp đến quyền sống, quyền được hưởng điều kiện sống thích hợp, quyền tiếp cận nước sạch, thực phẩm, nơi ở và sức khỏe – đặc biệt đối với các nhóm yếu thế như trẻ em, phụ nữ, người bản địa và cư dân các quốc đảo nhỏ.
Vì vậy, hành vi không thực hiện nghĩa vụ khí hậu không chỉ là vi phạm nghĩa vụ môi trường, mà còn có thể cấu thành vi phạm quyền con người theo Công ước quốc tế và luật tập quán. Điều này mở rộng đáng kể phạm vi trách nhiệm của quốc gia, đồng thời tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho các vụ kiện khí hậu gắn với quyền con người trong tương lai.
Vị thế pháp lý được củng cố cho các quốc gia dễ bị tổn thương
Ý kiến tư vấn dành sự quan tâm đặc biệt đến nhóm quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu, bao gồm các quốc đảo nhỏ (SIDS) và quốc gia kém phát triển (LDCs). ICJ khẳng định rằng những nước này có quyền hợp pháp được bảo vệ khỏi hậu quả mà họ không phải là nguyên nhân chính tạo ra.
Điểm đặc biệt trong lập luận của ICJ là việc xác lập rằng: để quốc gia phát thải lớn phải chịu trách nhiệm, không cần chứng minh ý định gây hại, mà chỉ cần chứng minh hậu quả đã xảy ra và nghĩa vụ đã không được thực hiện đầy đủ. Đây là bước phát triển lớn trong luật trách nhiệm quốc tế – chuyển từ mô hình “hậu quả có chủ đích” sang “trách nhiệm vì không hành động”.
Không thể viện dẫn “góp phần nhỏ” để né tránh nghĩa vụ
Một tranh luận phổ biến trong các đàm phán khí hậu là liệu quốc gia phát thải ít có thể được miễn trừ trách nhiệm hay không. ICJ đã bác bỏ luận điểm này. Tòa khẳng định rằng nghĩa vụ khí hậu là nghĩa vụ chung nhưng có phân chia trách nhiệm theo năng lực – chứ không dựa vào tỷ trọng phát thải tuyệt đối.
Điều này có nghĩa: mọi quốc gia – dù phát triển hay đang phát triển – đều phải thực hiện phần trách nhiệm của mình. Việc trì hoãn hành động với lý do “chưa đến lượt” hay “chúng tôi chưa phát triển đủ” sẽ không còn là căn cứ hợp pháp.
Trách nhiệm pháp lý và nghĩa vụ khắc phục hậu quả
ICJ khẳng định rằng nếu quốc gia vi phạm nghĩa vụ khí hậu, ba hệ quả pháp lý chính sẽ phát sinh theo thông lệ của luật quốc tế: quốc gia phải chấm dứt hành vi vi phạm, bảo đảm không tái diễn và có nghĩa vụ khắc phục thiệt hại.
Khắc phục ở đây không chỉ là bồi thường tài chính, mà còn bao gồm khôi phục môi trường, hỗ trợ tái định cư, chuyển giao công nghệ, viện trợ thích ứng khí hậu và các hình thức hỗ trợ công bằng khác. Tòa đề xuất cộng đồng quốc tế cần xây dựng các cơ chế phân bổ trách nhiệm minh bạch hơn, dựa trên công lý khí hậu.
Luật quốc tế bước vào trung tâm của cuộc chiến khí hậu
Tuyên bố mạnh mẽ nhất từ ICJ trong ý kiến lần này là: luật pháp quốc tế không thể đứng ngoài cuộc trong khủng hoảng khí hậu. Những nguyên tắc từng được coi là định hướng đạo đức – như hợp tác quốc tế, chia sẻ công bằng, đánh giá tác động môi trường, quyền được hưởng môi trường lành mạnh – nay đều được tái khẳng định là nghĩa vụ pháp lý.
Điều này có thể thúc đẩy các tòa án quốc gia sử dụng luật quốc tế như căn cứ để buộc các chính phủ và tập đoàn phải chịu trách nhiệm – một xu hướng đang gia tăng mạnh mẽ ở châu Âu, Mỹ Latin và châu Á.
Dấu mốc mới cho phong trào kiện khí hậu toàn cầu
Mặc dù ý kiến tư vấn không mang tính bắt buộc như một bản án, nhưng ICJ đã thiết lập nền tảng pháp lý để các vụ kiện xuyên quốc gia có thể được thúc đẩy. Các quốc gia dễ tổn thương, cộng đồng bị ảnh hưởng và cả các tổ chức dân sự giờ đây có thể viện dẫn tài liệu này như “kim chỉ nam” trong hành trình đòi công lý khí hậu.
Ngoài ra, các cơ quan lập pháp quốc gia cũng sẽ phải cân nhắc điều chỉnh chính sách để phù hợp với hệ thống nghĩa vụ vừa được ICJ công nhận, đặc biệt là về trách nhiệm đánh giá tác động môi trường, minh bạch hóa số liệu phát thải, bảo vệ quyền con người và chuẩn bị cơ chế khắc phục thiệt hại.
Hướng tới một thế giới được điều chỉnh bằng công lý khí hậu
Một số thẩm phán ICJ trong phần tuyên bố cá nhân đã đề xuất công nhận “quyền được sống trong khí hậu ổn định” như một quyền con người cơ bản. Nếu được phát triển và công nhận rộng rãi, đây sẽ là bước ngoặt lớn nhất trong tiến trình hình thành một trật tự pháp lý toàn cầu về công bằng khí hậu.
Ý kiến tư vấn ngày 23/7/2025 của ICJ không chỉ là một văn bản pháp lý – mà là lời cảnh tỉnh nghiêm khắc và mang tính xây dựng của công lý quốc tế trước khủng hoảng khí hậu. Trong bối cảnh các thỏa thuận quốc tế nhiều khi thiếu ràng buộc và các chính sách khí hậu chậm trễ, tiếng nói từ Tòa án Công lý Quốc tế đã xác lập rằng: nghĩa vụ khí hậu không còn là lựa chọn, mà là luật pháp.
Nếu các quốc gia hành động theo tinh thần của tài liệu này, một trật tự pháp lý mới – công bằng hơn, hiệu quả hơn và hướng tới tương lai – có thể được thiết lập để bảo vệ hành tinh chung của nhân loại.
____________________
Luật sư Nguyễn Linh
